Conflictbemiddeling in beweging: verleden, heden en toekomst
‘Tijden van verandering zijn tijden van mediation.’ Deze uitspraak van de Zwitserse mediator en onderzoeker Joseph Duss von Werdt onderstreept de dynamische aard van deze aanpak. Al eeuwenlang wordt bemiddeling ingezet om conflicten op te lossen en maatschappelijke veranderingen te begeleiden. Dit artikel werpt een blik op de historische wortels en hedendaagse toepassingen.
Vandaag wordt mediation vaak gezien als juridische methode om conflicten op te lossen. Maar de geschiedenis laat zien dat het fenomeen al zo oud is als de mens. Het vindt zijn oorsprong in traditionele families, gemeenschappen en bevolkingsgroepen. In de middeleeuwen ontwikkelde het zich tot diplomatiek instrument. Nu is het zowel een professie, als sociale vaardigheid en ontwikkeltool voor organisaties en samenleving.
Deze vorm van bemiddeling is niet slechts een techniek of procedure, maar een fundamenteel menselijk vermogen. Net als conflict is het diep verankerd in menselijke interacties en sociale structuren. De huidige literatuur focust sterk op de procesmatige en juridische kant, maar de diepere betekenis blijft vaak onderbelicht. Van de oudheid tot nu speelt het een rol in het voorkomen en oplossen van conflicten – van individuen tot staten – en draagt het bij aan het productief maken van verschillen.
Door de eeuwen heen zijn er talloze voorbeelden waarin bemiddeling door neutrale tussenpersonen werd ingezet om conflicten te de-escaleren en tot vreedzame oplossingen te komen. In verschillende culturen werd deze methode toegepast als manier om geweld tegen volken en oorlogen te voorkomen of te beëindigen, handelsconflicten op te lossen en binnen gemeenschappen evenwicht te bewaren.
De Europese wortels
Hoewel mediation vaak wordt geassocieerd met de Verenigde Staten, waar het in de jaren ’70 en ’80 werd geprofessionaliseerd, gaat de Europese historie en ontwikkeling van deze vorm van conflictbemiddeling veel verder terug. Joseph Duss-von Werdt beschrijft in zijn boek ‘Homo Mediator’ (2015), hoe deze aanpak al in de oudheid werd toegepast in verschillende sociale contexten.
Oudheid en middeleeuwen: Mediation als diplomatiek instrument
Al in de Griekse en Romeinse tijd werden bemiddelaars ingezet om geschillen tussen stadsstaten, handelspartners en politieke partijen op te lossen. In sommige culturen, zoals in het oude China en Afrika, maar ook binnen volken in Europa, speelden wijze mannen en dorpsoudsten een rol als mediator binnen gemeenschappen. In Europa werd mediation vanaf de middeleeuwen vooral gebruikt als een middel om oorlogen te voorkomen of om langdurige conflicten te beëindigen zonder dat er onnodig bloedvergieten plaatsvond.
Met name in de middeleeuwen werd deze aanpak in Europa steeds vaker een formeel instrument in diplomatieke betrekkingen.
Omdat volkeren onder aanvoering van vorsten en adellijke families voortdurend in conflict waren over macht en territorium, werd deze vorm van bemiddeling vaak ingezet om onderhandelingen te begeleiden en duurzame vrede te waarborgen. In veel gevallen werd de rol van mediator vervuld door leden van de adel, geestelijken of vertegenwoordigers van neutrale staten.
Nederlandse traditie van diplomatieke bemiddeling
Een van de beroemdste – en voor Nederland uitermate belangrijke – voorbeelden van mediation in Europa is de Vrede van Münster (1648). Deze leidde tot beëindiging van zowel de 30-jarige oorlog tussen verschillende Europese staten, als van de tachtigjarige oorlog tussen Nederland en Spanje. Hierbij trad Fabio Chigi, Italiaanse edelman en pauselijke nuntius in Keulen, de latere paus Alexander VII, op als bemiddelaar tussen Spanje en de Republiek der Nederlanden. Dit verdrag betekende het officiële einde van de Tachtigjarige Oorlog en zorgde ervoor dat de Republiek, voor het eerst internationaal, als een onafhankelijke staat werd erkend.
Een ander belangrijk voorbeeld is de Vrede van Rijswijk (1697), die werd bemiddeld door de Zweedse Baron Lelienroot. Dit verdrag maakte een einde aan de Negenjarige Oorlog tussen Frankrijk en een brede Europese coalitie, bestaande uit onder andere Nederland, Engeland en Oostenrijk. Dankzij de bemiddeling werd een vreedzame oplossing gevonden en konden de landen hun handelsrelaties herstellen zonder verdere militaire escalatie.
Den Haag als internationale stad van vrede en recht
De traditie van mediation als diplomatiek instrument werd in Nederland en wereldwijd in de 19e en 20e eeuw verder versterkt. Nederland heeft tot de 2e wereldoorlog een lange traditie van neutraliteit in internationale conflicten, wat het land een ideale bemiddelaar maakt. Dit werd officieel erkend tijdens de Eerste (1899) en Tweede (1907) Vredesconferentie in Den Haag, op initiatief van koningin Wilhelmina en tsaar Peter van Rusland. Daar werd ook officieel vastgelegd dat mediation altijd vrijwillig moet plaatsvinden en niet als een verplichting mag worden opgelegd. Dit principe vormt tot op de dag van vandaag een van de fundamenten van moderne mediation.
Daarnaast werd in Den Haag het Vredespaleis opgericht, oorspronkelijk bedoeld als internationaal centrum voor mediation en vredesonderhandelingen. Vandaag de dag is het Vredespaleis de thuisbasis van onder andere het Internationaal Gerechtshof en het Permanent Hof van Arbitrage, waar diplomatieke bemiddeling en conflictbemiddeling in het algemeen nog steeds een cruciale rol spelen bij het oplossen van conflicten tussen staten. Dankzij deze instellingen heeft Nederland een sterke reputatie als neutrale bemiddelaar in conflicten, zowel op diplomatiek als juridisch niveau.
De opkomst van moderne mediation: van conflict naar ontwikkeling
Het brongebied van de hedendaagse vorm van bemiddeling zijn de Verenigde Staten van Amerika. Met de komst van vele immigranten in de VS, begin 20e eeuw kwamen uit alle windstreken van de wereld veel verschillende varianten van mediation samen. Zo is daar sprake van initiatieven van immigrantengroepen, onder meer uit China en Israël vanaf het begin van de 20e eeuw. Die initiatieven waren erop gericht door middel van bemiddeling conflicten tussen leden van de eigen gemeenschap en binnen families tot oplossing te brengen. Daarnaast staan de Quakers erom bekend dat zij hun commerciële en familiaire conflicten met behulp van mediation op een buiten gerechtelijke manier oplosten. (Folberg/ Taylor, 1984). Zo ontstond een grote verscheidenheid van vormen van mediation in arbeidsgeschillen, onder invloed van industrialisatie en in familiegeschillen gefaciliteerd door mediators uit eigen kring.
In de USA ontwikkelde zich vanaf de jaren ‘50, onder grote invloed van geëmigreerde Duitsers en Oostenrijkers, de sociale psychologie en werd de praktijk en het denken over conflict(behandeling), inclusief mediation verrijkt en verdiept met wetenschappelijke kennis op gebied van sociale psychologie – groepsdynamica – psychotherapie – maatschappelijk werk – coaching counseling – communicatiewetenschappen – sociale wetenschappen – organisatieontwikkeling en conflictmanagement. (Glasl, 2020)
Hoewel mediation een lange geschiedenis kent als diplomatiek instrument, kreeg het in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw een nieuwe impuls in de Verenigde Staten. De jaren ’60 van de vorige eeuw waren wereldwijd en ook in de USA roerige tijden. Daarbij zijn, in het kader van de ontwikkeling van mediation twee wezenlijke tendensen te onderscheiden:
- De toename van mobiliteit waardoor familieleden en leden van bevolkingsgroepen zich verspreiden over het hele continent. In geval van conflicten kon geen beroep meer gedaan worden op de traditionele gemeenschap. Conflicten die voorheen zouden worden opgelost door erkenning en eerbied (van/voor verschillen), vermijding of berusting werden voor de rechter gebracht. Dat leidde tot een explosieve toename van rechtszaken en een overbelasting van rechtbanken. Met als gevolg lange wachttijden, hoge juridische kosten en een groeiende frustratie bij burgers en bedrijven. De traditionele rechtsgang werd gezien als tijdrovend, duur en weinig bevorderlijk voor duurzame oplossingen.
- Naast juridische redenen speelde ook de maatschappelijke context een grote rol in de opkomst van mediation. In de jaren ’60 en ’70 kende de VS veel sociale spanningen, onder andere door de burgerrechtenbeweging, de teloorgang van traditionele verhoudingen, verzet tegen de bestaande orde en economische ongelijkheid. Die kwamen tot uitdrukking in protesten tegen de Vietnamoorlog, jongerenopstand, studenten- en rassenrellen. In doorbreken van traditionele geslachtsrollen en sterke juridisering van de samenleving die gepaard ging met afname van tolerantie voor het maken van fouten en frustratie. Daarnaast was er toenemende maatschappelijke acceptatie van scheiding in (huwelijks)relaties als iets wat gewoon plaats heeft in het leven. (Mayer 2008, Folberg/ Taylor, 1984).
Er ontstond een groeiende behoefte aan nieuwe manieren om conflicten niet met geweld, repressie en juridische procedures, maar via dialoog en bemiddeling op te lossen. Overheden, maatschappelijke organisaties en gemeenschappen begonnen mediation in te zetten om sociale spanningen te verminderen, polarisatie tegen te gaan en maatschappelijke ontwikkeling te bevorderen. Zo werd er in die tijd op twee gebieden naarstig gezocht naar andere manieren om met verschillen en conflicten, die daarvan het gevolg waren, om te gaan. De overbelasting van de rechtbanken en het juridische systeem en de behoefte aan maatschappelijke verandering en ontwikkeling om de toenemende onrust en onlusten in goede banen te leiden. In deze zoektocht op beide gebieden ontwikkelde zich de ‘moderne’ mediation, niet alleen als juridische methode, maar ook als een sociaal instrument om bruggen te slaan tussen mensen met uiteenlopende belangen en perspectieven en maatschappelijke ontwikkeling te faciliteren.
Je kunt zeggen dat moderne mediation dus twee ‘ouders’ heeft de professionele wereld van het recht en die van de professionals in het sociaal werk, jongerenwerker, maatschappelijk werkers e.d. Daarmee was een tweede renaissance van mediation een feit.
De verspreiding van mediation naar Europa en Nederland
Vanuit de VS verspreidde deze geüpgrade moderne mediation zich begin van de jaren ’80 van de vorige eeuw in rap tempo naar andere delen van de wereld, waaronder Europa en Nederland. Daarbij richtte de toepassing zich als eerste op microsociale conflict in families en echtscheidingsprocessen. Daarbij presenteerde mediation zich als een methode die zich, stikt en tamelijk rigide, van andere onderscheidde. Dat leidde ook tot een concurrentiestrijd waarin verschillende mediationbenaderingen zich tegenover elkaar afzette. Zoals de transformatieve tegenover de evaluatieve methode en het 5 of 7 fasenmodel. Tegenwoordig wordt mediation breed toegepast in verschillende sectoren, zoals bij:
▪ Arbeidsconflicten (bijvoorbeeld bij ontslag, verstoorde werkrelaties of teamproblemen)
▪ Familie- en echtscheidingszaken (om scheidingen en familieruzies op een respectvolle manier af te handelen)
▪ Zakelijke geschillen (zoals contractconflicten, fusies en overnames)
▪ Overheidsbemiddeling (tussen burgers en instanties om bureaucratische conflicten op te lossen)
▪ Internationale diplomatieke onderhandelingen (bij het oplossen van politieke of economische conflicten tussen landen)
▪ Buurtbemiddeling en sociale cohesie (om spanningen binnen gemeenschappen te verminderen en vreedzaam samenleven te bevorderen)
We zien dat er meer en meer sprake is van integratie van de verschillende benaderingen en een bredere toepassing van mediation als sociale competentie. Daarnaast zien we integratie van de principes en uitgangspunten van mediation in andere benaderingen, zoals toepassing in organisatie en maatschappijontwikkeling. Belangrijkste toegevoegde waarde is daarin de oriëntatie vanuit behoeften en belangen. Naast het vertrekpunt dat conflict niet beschouwd hoeft te worden als een probleem dat je dient te voorkomen en als dat niet mogelijk is zo snel mogelijk op te lossen. Conflict is een oplossing van een sociaal systeem van een vraagstuk. Door verkenning en bewerking van dat vraagstuk is conflict ook een bron is voor groei en ontwikkeling.
Na de herimport in Europa manifesteerde mediation zich eerst vooral als juridisch instrument. Die tendens zet zich tot vandaag voort in de lage landen, in Nederland en België. Daar vinden we minder de inzet als instrument van sociale ontwikkeling (zoals bv. buurtbemiddeling en Peermediation op scholen) Met name in Duitstalig Europa heeft mediation zich naast de toepassing als juridische instrument, ook ontwikkeld als toepassing in sociale, organisatie- en maatschappijontwikkeling. Mooi voorbeeld van dat laatste is de inzet van mediation in de omgang met de migratieproblematiek in de Duitse deelstaat Nordrhein Westfalen. Daar heeft men in het kader van omgang met diversiteit en ontwikkeling van samen verschillend zijn een conflictmanagementsysteem gebouwd dat bestaat in een samenhangend geheel van inzet van autochtone en allochtone bevolking als conflictloodsen of buurtbemiddelaars, naast ambtenaren als conflictcoachen en professionele mediators, gecoördineerd door een commissie bestaande uit bewoners uit de betrokken wijk, bestuur en ambtenaren.
Een project op initiatief van de deelstaatregering en ondersteund door de universiteit van Münster en de beroepsorganisatie van mediators.
Met de groeiende behoefte toename van spanning tussen verschillen op micro, meso, macro en metaniveau is er toenemende behoefte aan alternatieve en duurzame (methoden) voor omgang en oplossingen voor conflicten. Onder die impuls blijft ook mediation zich ontwikkelen als een onmisbaar instrument in de samenleving. Om mediation effectiever in te zetten is het essentieel om naast de bestaande toepassingen mediation te ontwikkelen als sociale competentie en katalysator van sociale ontwikkeling door:
- Ontwikkelen van conflictcompetentie op basis van mediationprincipes breder te integreren in onderwijs en leiderschapsontwikkeling
- Hybride mediationopleiding (verder) te ontwikkelen die aansluiten bij diverse contexten en behoeften, zoals bv. toepassing in het kader van organisatie- en maatschappijontwikkeling
- Mediation strategisch in te zetten bij maatschappelijke en politieke besluitvorming
Conclusie: Mediation als brug tussen verleden en toekomst
Mediation heeft zich door de eeuwen heen bewezen als een krachtig middel om conflicten vreedzaam op te lossen, respectvol verschillen functioneel en productief te maken. Van historische vredesonderhandelingen tot moderne bemiddeling in bedrijven en families.
Mediation is niet langer alleen een methodiek voor conflictbeslechting, maar ook een krachtig instrument voor sociale en organisatorische verandering en vernieuwing. Door de eeuwen heen is mediation geëvolueerd van een diplomatiek instrument tot een moderne, flexibele aanpak voor conflictbehandeling, conflictmanagement, samenwerking en ontwikkeling. De toekomst van mediation ligt in het benutten van deze veelzijdigheid en het verder ontwikkelen van mediation als integraal onderdeel van een vreedzame, rechtvaardige en wendbare samenleving waarin we verschillen productief en functioneel maken door samen verschillend te zijn en verschil te maken.
Mediation als brug tussen verleden en toekomst
Mediation is niet langer enkel een methodiek voor conflictoplossing, maar ook een sleutel tot sociale en organisatorische vernieuwing. Door verschillen niet te vermijden maar te benutten, bouwen we aan een samenleving waarin samenwerking, rechtvaardigheid en wendbaarheid samenkomen.
🔗 Meer weten over mediation als krachtbron in jouw werk of organisatie?
Bekijk de opleiding Mediation & Conflictmanagement in organisaties – een traject waarin je mediation leert toepassen als sociaal en systemisch instrument. Niet alleen om conflicten te begeleiden, maar ook om verandering en verbinding mogelijk te maken.
Ben je benieuwd wat mediation of conflictmanagement kan betekenen in jouw organisatie of praktijk?
Laten we in een vrijblijvend gesprek samen verkennen wat passend is in jouw situatie.
Maak vrijblijvend een afspraak – ik denk graag met je mee.
Bibliografie:
▪ Joseph Duss von Werdt, (2005). Homo mediator: Geschichte und Menschenbild der Mediation, Stuttgard: Klett – Cotta ▪ Jay Folberg & Alison Taylor (1984). Mediation: A Comprehensive Guide to ResolvingConflicts without Litigation, San Francisco: Jossey-Bass Publishers
▪ Prof. dr.dr.h.c. Friedrich. Glasl (2019). Mediation bewegt –wohin bewegt sich Mediation? Vortrag Mediationskonferenz: Zeiten des Wandels sind Zeiten der Mediation. LWL-Landeshaus Münster
▪ Friedrich Glasl (2015) Handboek Conflictmanagement, Amsterdam: SWP
▪ Bernard Mayer (2004). Beyond Neutrality: Confronting the Crisis in Conflict Resolution. San Francisco: Jossey-Bass Publishers
▪ Judith A. Saul, The Legal and Cultural Roots of Mediation in the United
States, Op. J.,Vol. 1/2012, Paper n. 8, pp. 1 – 12, http://lider-lab.sssup.it/opinio, online publication August 2012.
▪ D. Bonenkamp e.a. (red.) (2024). Handboek Mediation, 7e vernieuwde druk. Den Haag: SDU